Μνήμες μιας άλλης, ένδοξης εποχής, που γέμιζαν τους Ελληνες υπερηφάνεια, θυμούνται μέσω της «Espresso» οι τελευταίοι εν ζωή καλλιτέχνες της Ελλάδας. Γεννημένοι μεταξύ του 1926 και του 1937, οι εναπομείναντες σπουδαίοι καλλιτέχνες, που τους διακρίνουν το ήθος, οι αξίες και ο πατριωτισμός, μιλούν για τα χρόνια της Κατοχής και του Επους του ’40 και μνημονεύουν τους ήρωες που έδωσαν μάχη για να είναι ελεύθερη η χώρα από τους κατακτητές.
- Από τον Νίκο Νικόλιζα
Ο 98χρονος Γιάννης Βογιατζής, η 96χρονη Λουίζα Μπατίστα, ο 95χρονος Δημήτρης Καλλιβωκάς, ο 93χρονος Λάζαρος Τερζάς, η 92χρονη Ρία Κούρτη, η 91χρονη Αλεξάνδρα Λαδικού, η 90χρονη Ρίκα Διαλυνά και ο 88χρονος Χριστόφορος Ζήκας γυρνούν στο χθες και θυμούνται όλα όσα τους έμειναν για πάντα χαραγμένα στην ψυχή τους από την περίοδο που «της Ελλάδος παιδιά» έδιναν τη ζωή τους για τη πατρίδα!
Γιάννης Βογιατζής
«Κοιτάγαμε στην Κέρκυρα τα στούκας πάνω από τα κεφάλια μας! Για μήνες πηγαίναμε και κρυβόμασταν στα καταφύγια»
«Ο λόγος για τον οποίο δεν έμαθα να παίζω βιολί είναι ότι την ημέρα που κηρύχθηκε ο πόλεμος του ’40 πηγαίναμε με τον πατέρα μου να μου αγοράσει το πολυπόθητο όργανο. Κι ενώ βρισκόμασταν μερικά μέτρα από το μαγαζί στο κέντρο της Κέρκυρας όπου θα παίρναμε το βιολί, ακούσαμε από πάνω μας να πετούν ιταλικά αεροπλάνα και να ρίχνουν βόμβες. Παντού φωνές, καπνοί και άνθρωποι που τρέχαμε να σωθούμε. Και τότε ξέχασα το βιολί και πήγα στη Φιλαρμονική κι έμαθα σαξόφωνο. Τα χρόνια του πολέμου τα περάσαμε με πείνα και δυστυχία.
Παντού αεροπλάνα να ρίχνουν βόμβες. Οι κάτοικοι των μεγάλων πόλεων τρέξανε να βρουν καταφύγιο στα χωριά και να μαζέψουν τρόφιμα για να έχουν. Αλλοι έτρεχαν να δουν αν σώθηκε το σπίτι τους από τον βομβαρδισμό» λέει με συγκίνηση ο σπουδαίος ηθοποιός και συνεχίζει: «Εμείς είχαμε μετακομίσει σε άλλο σπίτι μόλις 15 μέρες. Αυτό το σπίτι που είχαμε αφήσει ήταν από τα πρώτα που εξαφανίστηκαν από βόμβες ιταλικών αεροπλάνων. Για μήνες πηγαίναμε και κρυβόμασταν στα καταφύγια. Τα θυμάμαι και κλαίω για το τι περάσαμε εκείνα τα χρόνια. Θυμάμαι μια άλλη συγκλονιστική στιγμή: Λείπαμε από το σπίτι μας όλη η οικογένεια εκείνη την ημέρα. Οταν γυρίσαμε, είδαμε ότι στο διπλανό σπίτι από εμάς είχε πέσει μια βόμβα, η οποία δεν είχε εκραγεί. Και λέγαμε πόσο τυχεροί ήμασταν».
Ρίκα Διαλυνά
«Για να μην πεινάσουμε, σκάβαμε σε ένα χωράφι για να βρούμε έστω και μία μικρή πατατούλα»
«Τα χρόνια της Κατοχής τα έζησα στην Κρήτη με όλη την οικογένεια. Ο πατέρας μου είχε ένα εργοστάσιο κι εκεί μέσα μάθαμε να γελάμε ακόμα και τις δύσκολες στιγμές που περνούσε η Ελλάδα. Ωστόσο, δεν μπορώ να ξεχάσω τον τρόμο γι’ αυτό που λεγόταν πόλεμος. Ως μικρό παιδί έκανα συνέχεια τον σταυρό μου και, επειδή τον έκανα πολύ γρήγορα, μου έλεγε η μάνα μου: “Σταμάτα να παίζεις μαντολίνο και κάνε κανονικά τον σταυρό σου”. Θυμάμαι τις πρώτες μέρες που μας έβαζαν μέσα στα υπόγεια, τα οποία τα είχαν σαν καταφύγια. Αυτό με στιγμάτισε για όλη μου τη ζωή και δεν ήθελα ποτέ να αντικρίζω υπόγειο. Οταν αργότερα συνειδητοποίησα τι σημαίνει πόλεμος, ένιωσα θλίψη για τους ανθρώπους που πολέμησαν και χάθηκαν στον πόλεμο. Νιώσαμε κι εμείς τι σημαίνει πείνα. Μια φορά η μάνα μου είχε φυτέψει πατάτες για να έχουμε και να μην πεινάσουμε.
Μάλιστα, μας το είχε μεταφέρει η μάνα μου σαν κάτι υπέροχο και μοναδικό. Οταν ήρθε η ώρα της συγκομιδής, σκάβαμε, σκάβαμε και τελικά βγήκε μια μικρή πατατούλα μέσα σε ένα μεγάλο χωράφι. Με έπιασαν τα κλάματα γιατί είδα τη μάνα μου θλιμμένη» εξομολογείται με συγκίνηση η μεγάλη κυρία του σινεμά, του θεάτρου και της τηλεόρασης, για να συνεχίσει: «Θυμάμαι επίσης την οργή της μάνας μου για τους Γερμανούς, οι οποίοι έπαιρναν απ’ όλα τα σπίτια τα φαγητά και τα τρόφιμα και τα έδιναν στα γουρούνια που είχαν. Και κάθονταν από πάνω μέχρι να τα φάνε όλα, προκειμένου να μην έχουμε εμείς. Ηταν μια περίοδος πολύ σκληρή, που ακόμα και σήμερα δεν θέλω να θυμάμαι!»
Αλεξάνδρα Λαδικού
«Οταν οι βόμβες άρχισαν να πέφτουν στη Θεσσαλονίκη, στοιβαχτήκαμε σε κάρα και φύγαμε για να σωθούμε»
«Τα χρόνια της Κατοχής τα θυμάμαι ως παιδί στη Θεσσαλονίκη. Μόλις είχα αρχίσει να πηγαίνω σχολείο. Ο πατέρας μου ήταν πολιτικός μηχανικός και τον είχαν μεταθέσει στη συμπρωτεύουσα από τα Γιάννενα. Οταν κηρύχτηκε λοιπόν ο πόλεμος, δεν θα ξεχάσω ποτέ τις σειρήνες, τις βόμβες και τις φωνές του κόσμου γύρω από την εκκλησία της Αγίας Σοφίας. Έπειτα απ’ αυτό, θυμάμαι έντονα να είμαστε στοιβαγμένοι σε κάποια κάρα υπό βροχή. Εχοντας τα λιγοστά μας ρούχα, πήγαμε στο πιο κοντινό χωριό της Θεσσαλονίκης. Από εκεί προωθηθήκαμε έπειτα από λίγες μέρες σε άλλο χωριό, έξω από τη Λαμία, για να μη μας σκοτώσουν.
Επίσης θυμάμαι έντονα να είμαστε όλοι ανεβασμένοι στο βουνό Οίτη και να βλέπουμε απέναντι τα στούκας των Γερμανών να βομβαρδίζουν τον Δομοκό» θυμάται με πόνο ψυχής η αγαπημένη ηθοποιός! «Ευτυχώς οι γονείς μου ήταν ψύχραιμοι και μας προστάτευαν από τον φόβο του πολέμου, παρόλο που είδαμε πολύ σκληρές εικόνες. Δεν υπήρχε χρόνος για νουθεσίες, γιατί ο κόσμος τότε προσπαθούσε να σωθεί και να επιβιώσει από τη λαίλαπα των Γερμανών. Και δυστυχώς αυτά τα πράγματα συμβαίνουν και τώρα με πολύ χειρότερο τρόπο γύρω μας, κι εμείς απλώς κοιτάμε μέσα από ένα κουτί όσα γίνονται στη “γειτονιά” μας. Εγώ έχω πάθει κατάθλιψη από όσα συμβαίνουν διεθνώς, γιατί με μαθηματική ακρίβεια θα έρθουν και στην “αυλή” μας αργά ή γρήγορα!»
Δημήτρης Καλλιβωκάς
«Θυμάμαι να ακούω από το ραδιόφωνο τη φωνή του Μεταξά με εκείνο το βροντερό “ΟΧΙ”»
Στον πόλεμο του ’40 ήμουν ήδη 10 ετών παιδί και θυμάμαι σχεδόν τα πάντα. Πρώτον, θυμάμαι τον Ιωάννη Μεταξά να ακούγεται από όλα τα ραδιόφωνα της εποχής με εκείνο το βροντερό «ΟΧΙ» που αναφώνησε και κάπως έτσι άρχισε ο πόλεμος. Επειτα θυμάμαι την πρώτη παρέλαση που έγινε στην Αθήνα και ήταν των Γερμανών κατακτητών. Εγώ ήμουν τότε στην πλατεία Βάθη και ανέβηκα στην ταράτσα του σπιτιού μας για να ακούσω αυτούς που μπαίνανε στην Αθήνα ως κατακτητές και τραγουδούσαν γερμανικά εμβατήρια.
Είναι τόσο έντονα καταγεγραμμένο αυτό στο μυαλό μου, που δεν μου φεύγει ούτε στιγμή κάθε χρόνο τέτοια μέρα. Επίσης θυμάμαι τους Γερμανούς στρατιώτες που ανέβαιναν στην Ακρόπολη για να βάλουν στον ιστό τη γερμανική σημαία. Δεν θα ξεχάσω επίσης ότι, όταν κηρύχτηκε ο πόλεμος, όλες οι γυναίκες της Αθήνας είχαν γίνει ένα και μάζευαν τρόφιμα, ρούχα και τα πήγαιναν στα τρένα με τα οποία έφευγαν οι φαντάροι και τους τα έδιναν. Ο πατέρας μου, επειδή ήταν γιατρός και ήταν μαθημένος από πολέμους, είχε αγοράσει πολύ ψωμί. Το έβαλε λοιπόν μέσα σε μαξιλαροθήκες, το έβαλε στον ήλιο, ξεράθηκε, έγινε παξιμάδι και με αυτό το ξερό ψωμί περάσαμε τους πρώτους έξι δύσκολους μήνες!»
Λουίζα Μπατίστα
«Ο πατέρας μου ήταν αξιωματικός! Μετά την Αλβανία πολέμησε στο Ελ Αλαμέιν και δεν τον ξαναείδαμε ποτέ μας»
«Και τι δεν θυμάμαι από τα χρόνια του πολέμου. Οταν κηρύχθηκε ο πόλεμος, ήμουν 12 ετών κορίτσι. Ο μπαμπάς μου ήταν αξιωματικός και, όταν έφυγε από την Αλβανία, πήγε στο Ελ Αλαμέιν. Από τότε δεν τον είδα ποτέ ξανά. Τα χρόνια εκείνα τα έζησα στη Λαμία, στο πατρικό μας σπίτι. Τότε είχαν εισβάλει στην πόλη και οι Γερμανοί και οι Ιταλοί. Οι Γερμανοί ήταν κακοί χαρακτήρες και πολύ σκληροί. Δεν χώνευαν καθόλου τους Ελληνες. Δεν θα ξεχάσω πόσες φορές είδαμε στους τοίχους διάφορα χαρτιά κολλημένα και πάνω είχαν τα ονόματα συμπολιτών μας που τους είχαν κρεμάσει για ψύλλου πήδημα» μας αναφέρει συγκινημένη η ηθοποιός.
«Θα σας πω ένα γεγονός που συνέβη στην αγαπημένη μου μάνα: Πεινούσαμε πολύ. Δεν υπήρχε τίποτα φαγώσιμο, παρά μόνο χόρτα που μαζεύαμε στους κάμπους. Στο Λιανοκλάδι οι Γερμανοί είχαν τα μαγειρεία για τον στρατό τους. Εκεί πετούσαν σκουπίδια και μέσα στα σκουπίδια πετούσαν και τα φλούδια από τις πατάτες. Δεν άφηναν κανέναν να πλησιάζει. Μπήκε λοιπόν μπροστάρισσα η μάνα μου και μαζί με άλλες γυναίκες πήγαν στα σκουπίδια κι άρχισαν να μαζεύουν τα φλούδια από τις πατάτες για να μην αφήσουν τα παιδιά τους νηστικά. Μια φορά πέτυχαν τις μανάδες, και οι Γερμανοί πέταξαν τις κλούβες με τα φλούδια στα γουρούνια προκειμένου να μην τα πάρουν οι Ελληνίδες μάνες. Δεν θα ξεχάσω μια φορά τη μάνα μου που έφερε ένα τελάρο με φλούδες, τις έπλυνε και τις έβαλε μέσα στο δίχτυ για τον τραχανά και τις έφτιαξε να τις φάμε για να ζήσουμε!»
Λάζαρος Τερζάς
«Ο ποντιακός πληθυσμός σώθηκε γιατί ήξερε πάντα να επιβιώνει στα δύσκολα»
«Εχω ακατάλυτες μνήμες από το ’40. Ήμουν οκτώ ετών όταν κηρύχθηκε ο πόλεμος. Μέναμε τότε στη Θράκη και δεν θα ξεχάσω τους αγρότες της περιοχής που προσπαθούσαν να κρατήσουν όρθιο όλο τον πληθυσμό της περιοχής μας. Την ημέρα που κηρύχθηκε ο πόλεμος ο πατέρας μου είχε πάει στο χωράφι, ξεφόρτωσε την κοπριά, επέστρεψε στο σπίτι, πλύθηκε, ξυρίστηκε, ετοιμάστηκε, με φίλησε στο κεφάλι κι έφυγε μαζί με τους άλλους αγρότες για την Ξάνθη, όπου κατετάγη στον στρατό. Ομως μετά από δύο μήνες μάς τον έστειλαν πίσω με φυματίωση. Βαριά φυματίωση, από την οποία πέθανε λίγο αργότερα. Ο πόλεμος έγινε ακριβώς την εποχή της σποράς.
Επειδή λοιπόν κυκλοφορούσε μήνες πριν η είδηση ότι κάτι δεν πάει καλά, όλοι οι Πόντιοι άρχισαν να υποψιάζονται τα δυσχερή αποτελέσματα, κι έτσι, αν ένα σπίτι είχε να φυτέψει 20 στρέμματα σιτάρι, εκείνη τη χρονιά φύτεψε τα διπλάσια. Τη νύχτα πηγαίναμε με τα κάρα, φορτώναμε το σιτάρι και μέχρι το πρωί το είχαμε αλέσει και το είχαμε αποθηκεύσει κρυφά από τους Γερμανούς. Εμείς στην Κατοχή δεν φάγαμε ψωμί από καλαμπόκι, αλλά μόνο σταρένιο. Κι έτσι σώθηκε ο ποντιακός πληθυσμός, γιατί ήξερε να συμπεριφέρεται σε δύσκολες καταστάσεις. Οταν μεγάλωσα κι έγινα ηθοποιός, στη μνήμη του πατέρα μου έπαιξα σε πολλές ταινίες που είχαν θέμα τον πόλεμο του ’40. Και τον έπαιξα σαν να τα ζούσα, γιατί μου τα είχε διηγηθεί όλα ο πατέρας μου» αναφέρει με συγκίνηση ο ηθοποιός και πρωτοπόρος της διάσωσης της γλωσσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς του Πόντου!
Χριστόφορος Ζήκας
«Ο πατέρας μου ήταν στην Αντίσταση! Κάθε βράδυ ερχόταν στο σπίτι, μας χάιδευε στο κεφάλι και έφευγε κρυφά»
«Την αρχή της Κατοχής την έζησα στην αγκαλιά του πατέρα μου, όπου φύγαμε από τα βουνά της Ηπείρου και πήγαμε στα ενδότερα, κοντά στα Γιάννενα. Η οικογένειά μας είχε εννιά παιδιά. Εκείνο που μου έχει μείνει βαθιά χαραγμένο στη μνήμη είναι όταν ένα βράδυ οι Γερμανοί συνέλαβαν τον πατέρα μου, που ήταν στην Αντίσταση. Τότε λοιπόν τον έσωσε μια Ελληνίδα που είχε σχέση με τους Γερμανούς. Δεν θα ξεχάσω τα γερμανικά στρατεύματα που έπαιρναν από τα σπίτια των Ελλήνων τα ζώα και τα έσφαζαν για να περνούν εκείνοι πλουσιοπάροχα και οι Ελληνες να πεινούν!
Θυμάμαι επίσης μια τραγική στιγμή όταν μιας θείας μου της είχαν πάρει την αγελάδα, που ήταν το μόνο που είχε στο σπίτι για να τρέφει με γάλα τα παιδιά της. Και επειδή ούρλιαζε και φώναζε για την αγελάδα, τη σκότωσαν μπροστά στα μάτια της οικογένειάς της. Επίσης δεν μπορώ να ξεχάσω τον αγώνα που έκανε ο πατέρας μου, ο οποίος ήταν στην Αντίσταση! Κάθε βράδυ ερχόταν στο σπίτι, μας χάιδευε στο κεφάλι κι έφευγε κρυφά. Μετά ο πατέρας μου πήγε για δύο χρόνια στο αντάρτικο. Κι εμείς τα εννιά παιδιά πεινάσαμε. Μείναμε στον δρόμο. Αργότερα, όταν τέλειωσε ο πόλεμος και τον έπιασαν, τον πατέρα μου, από το ξύλο που έφαγε για να μαρτυρήσει, τον έκλεισαν σε ψυχιατρείο στην Κηφισιά. Και όταν κάθε πρωί περνούσα εγώ για να πάω στο σχολείο, έβγαινε εκείνος στα κάγκελα για να με χαιρετήσει…»
Ρία Κούρτη
«Παντού ακούγαμε σειρήνες! Η μητέρα μου όμως έβγαινε για να βοηθήσει όσους είχαν ανάγκη»
«Η εποχή εκείνη ήταν πολύ σκληρή για όλη την Ελλάδα. Εμείς ως οικογένεια δεν μπορώ να πω ότι πεινάσαμε ή είχαμε κάποια άσχημα γεγονότα. Ο μπαμπάς μου ήταν δημόσιος υπάλληλος, μέναμε στο Νέο Ψυχικό και αυτό που μου είναι έντονα αποτυπωμένο είναι οι σειρήνες που ακούγονταν παντού. Εμείς λοιπόν, για να μην μπούμε στο κλίμα του πολέμου, βγαίναμε στην αυλή με τον μετέπειτα γαμπρό μου, τον Μέρτηκα, και τραγουδούσαμε. Ολη η οικογένεια.
Ηθελαν οι γονείς μου να μη μας δημιουργήσουν άσχημες εικόνες με όσα θα ζούσε η Ελλάδα τότε. Επίσης δεν πεινάσαμε γιατί ο μπαμπάς ως δημόσιος υπάλληλος είχε τον μισθό του, και πολλές φορές αγοράζαμε τρόφιμα και τα πηγαίναμε και σε άλλες οικογένειες για να μπορέσουν να επιβιώσουν. Θυμάμαι βέβαια που στους δρόμους υπήρχαν άνθρωποι που ζητιάνευαν ένα κομμάτι ψωμί. Και πάντα η μαμά θα έδινε όλο και κάτι!» αναπολεί η μεγάλη κυρία του λαϊκού και ρεμπέτικου τραγουδιού.