Η Αθήνα δεν ήταν πάντοτε το τσιμεντένιο τερατούργημα που γνωρίζουμε τις τελευταίες δεκαετίες. Τρία μεγάλα ποτάμια και αρκετές δεκάδες ρεματιές αυλάκωναν το λεκανοπέδιο της Αττικής για αιώνες, μέχρι το μεγάλο μπάζωμα που επέφερε η ραγδαία αστικοποίηση κατά το δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα.
- Απο τον Ιάσονα Δημήτριο Τσέτσο
Κάτω από τόνους τσιμέντου και μέσα από αγωγούς συνεχίζουν και κυλούν οι μεγάλοι όγκοι νερού που κατεβαίνουν από την Πάρνηθα, την Πεντέλη και τον Υμηττό, οι οποίοι μαζί με τα νερά των βροχοπτώσεων και τα αστικά λύματα εκβάλλουν στον Φαληρικό Ορμο. Πόσοι όμως συνειδητοποιούν ότι ακριβώς κάτω από τα πόδια τους ρέουν πανάρχαια ποτάμια και πόσοι έχουν κατά νου τις αφηγήσεις των παλαιότερων γενεών που πρόλαβαν να ζήσουν, να παίξουν και να τσαλαβουτήσουν μέσα στα νερά αυτά;
Σήμερα η «Espresso» θα σας ξεναγήσει σε ένα μικρό κομμάτι του Ιλισού ποταμού, στη γειτονιά όπου στεγάζονται τα γραφεία μας. Αξίζει ωστόσο να αναφέρουμε ότι η ιδέα για αυτό το οδοιπορικό προήλθε από ένα βίντεο της ερευνητικής ομάδας Γεωμυθική, στο YouTube, που αναρτήθηκε τον Μάρτιο του 2018 από τον γνωστό ερευνητή και αγρονόμο – τοπογράφο μηχανικό του ΕΜΠ Δημήτρη Θεοδοσόπουλο.
Πρώτη μας στάση, έξω από το Αλσος του Παγκρατίου, επί της Σπύρου Μερκούρη. Από εδώ κυλούσαν τα νερά απ’ όλους τους κλάδους του Παγκρατίου και κατηφόριζαν εκεί όπου σήμερα δεσπόζουν όλα τα in μπαράκια της περιοχής, στην οδό Αρχελάου. Την πορεία των υδάτων άλλωστε μαρτυρά και η κλίση του εδάφους, όπου για αρκετούς αιώνες κυλούσε ο Ελάσσων, κλάδος του Ιλισού.
Πιο κάτω, στη συμβολή των οδών Αρχελάου και Ελλανίκου, υπήρχε μια γέφυρα που κάποτε ένωνε τις δύο όχθες, άγνωστο μέχρι ποια ακριβώς χρονολογία, σίγουρα όμως επρόκειτο για μία από τις πολλές γέφυρες που διέσχιζαν τον ποταμό, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Αρκετά μέτρα μακριά, αφού τα νερά κατηφόριζαν αργά τη σημερινή οδό Αμύντα, ο κλάδος Παγκρατίου ενωνόταν με τον κεντρικό κλάδο του Ιλισού, ακριβώς κάτω από τη σημερινή λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου.
Μάλιστα, λέγεται ότι κατά την αρχαιότητα η επιφάνεια του ποταμού ήταν τόσο πλατιά, ώστε μέχρι και μικρά πλοία μπορούσαν να κινηθούν άνετα εντός του! Πάντως, στο παρκάκι που βρίσκεται επί της Ιωάννου Φωκιανού, στο σημείο που «συναντά» την οδό Παυσανίου, έπειτα από έντονες βροχοπτώσεις και όταν δεν υπάρχει θόρυβος μπορείς άνετα να ακούσεις τα ορμητικά νερά του ποταμού μέσα από ένα μικρό άνοιγμα. Μάλιστα, εδώ και αρκετά χρόνια το άνοιγμα αυτό είναι κλεισμένο με σιδεριά για την ασφάλεια των πολιτών, ωστόσο λέγεται ότι κάποιος μπορεί να φτάσει έως εδώ εάν διασχίσει τους αγωγούς που ξεκινούν αμέσως μετά το ανοιχτό κανάλι στο ύψος της Καλλιθέας!
Θραύσματα Ιστορίας
Καθώς συνεχίζουμε να περπατάμε επί της Ιωάννου Φωκιανού, στα δεξιά μας, όπως κοιτάζουμε την οδό Αγίου Σπυρίδωνος με κατεύθυνση τη Βασιλέως Κωνσταντίνου, υπήρχε ακόμα μία γέφυρα, που καταστράφηκε στα ταραγμένα χρόνια της Κατοχής, επιδιορθώθηκε, αλλά κατέρρευσε κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων του ματωμένου Δεκέμβρη του 1944. Εν τέλει καλύφθηκε, όπως το μεγαλύτερο τμήμα του ποταμού, με τα έργα που άρχισαν το 1948 και τελείωσαν στις αρχές του 1960, σκεπάζοντας το ποτάμι με το κακόγουστο τσιμέντο. Φτάνοντας έξω από το Καλλιμάρμαρο ή, αλλιώς, Παναθηναϊκό Στάδιο, στο ύψος του δισκοβόλου, υπήρχε από την αρχαιότητα η πιο μεγάλη και ονομαστή γέφυρα του Ιλισού.
από τον λόφο του Αρδηττού
Χτισμένο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, το υπέροχο τρίτοξο γεφύρι ήταν προσφορά από τον Ηρώδη τον Αττικό τον 2ο αι. μ.Χ., επιβίωσε μέχρι το 1778 και ξαναχτίστηκε το 1870 μαζί με το Παναθηναϊκό Στάδιο, που φιλοξένησε τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες το 1896. Δυστυχώς, στα μέσα του προηγούμενου αιώνα η γέφυρα καταστράφηκε ολοσχερώς κατά τη διάρκεια της υπογειοποίησης του ποταμού και πλέον το μόνο που μένει είναι οι φωτογραφίες και οι θύμησες των παλαιών.
Φυσικά, η περιοχή έχει τεράστιο αρχαιολογικό ενδιαφέρον λόγω του πλήθους των αρχαίων ναών. Εδώ άλλωστε φημολογείται ότι οι Δωριείς κατακρεούργησαν τον φιλόπατρι βασιλιά Κόδρο και ότι στα νερά του ποταμού πλενόταν οι «μύσται» των μικρών Ελευσίνιων Μυστηρίων! Μάλιστα, δεν λείπουν και αρκετές γραπτές αναφορές. Σύμφωνα με τον Στράβωνα, ο Ιλισός ήταν «χειμαρρώδης, το πλέον θέρος δε μειούται τελείως» (το μεγαλύτερο μέρος του καλοκαιριού), ενώ ο Πλάτων τον αποκαλεί «υδάτιον» (ρεματάκι), ενώ στον «Φαίδρο» του Πλάτωνα υπάρχουν στοιχεία για τη φύση και το τοπίο του Ιλισού και λέγεται ότι ο ίδιος ο Σωκράτης, αφού περνούσε ξυπόλυτος μέσα από την κοίτη του ποταμού, που είχε λίγα αλλά «χαρίεντα και διαφανή» νερά το καλοκαίρι, καθόταν στον ίσκιο ενός μεγάλου πλατάνου με συντροφιά το αδιάκοπο τραγούδι των τζιτζικιών και το απαλό θρόισμα των φύλλων…
Μπροστά από τον λόφο του Αρδηττού και στα αριστερά του Ζαππείου μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα βρισκόταν το νησί του Ιλισού, μια ελώδης περιοχή γνωστή ως «Βατραχονήσι» εξαιτίας της ύπαρξης βατραχιών, αλλά και υδρόβιων πτηνών. Μάλιστα εκεί, δηλαδή στη στενή λωρίδα γης που δημιουργούσε ο Ιλισός καθώς χωρίζονταν στα δύο (πιο κάτω οι δύο κλάδοι ξαναενώνονταν, κοντά στη σημερινή Καλλιρρόης), υπήρχαν κατά την αρχαιότητα ιερά, όπως του Πάνα και της Εκάτης. Η περιοχή ωστόσο δεν ήταν κατοικημένη, μέχρι που τη δεκαετία του 1870 κατασκευάστηκαν καφωδεία, που αποτέλεσαν το καταφύγιο τον ξενύχτηδων και των μπον βιβέρ της περιοχής, ενώ το 1879 ένας μεγάλος κατακλυσμός, γνωστός ως «πλημμύρα του Αγ. Φιλίππου», άφησε πίσω του 20 νεκρούς και προκάλεσε το πλημμύρισμα του Βατραχονησίου, με αποτέλεσμα οι Αρχές να λάβουν μέτρα για την εκτροπή του ποταμού προς τα νότια, προκειμένου να αποφευχθούν μελλοντικά προβλήματα.
Ιστορική κοίτη
Προσπερνώντας την παλαιοχριστιανική βασιλική του Ιλισού και το Ολυμπιακό Κολυμβητήριο του Ζαππείου συναντάμε τα τελευταία μέτρα ελεύθερης ροής του ποταμού μέσα στην πόλη. Παρά τα μπαζώματα και τις ανθρώπινες επεμβάσεις, μπορούμε να περπατήσουμε μέσα στην ιστορική κοίτη του Ιλισού, η οποία μπορεί να μην έχει νερό, αλλά στολίζει με πράσινο την περιοχή.
Εδώ βρίσκεται και το εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής, άγνωστο και αόρατο για τους πολλούς που περνούν από πάνω με τα αυτοκίνητα για να πάνε στις δουλειές τους. Δίπλα σε κάτι βράχια βρισκόταν ο… «καταρράκτης» του Ιλισού, όπου μέχρι και τον 20ό αιώνα οι γυναίκες πήγαιναν να πλύνουν τα ρούχα, τις κουβέρτες και τα μαγειρικά τους σκεύη κάτω από το νερό που έπεφτε από ύψος τριών μέτρων! Μαγικό μέρος και ιδανικό σημείο για ξεκούραση, απεικονίζεται ακόμα και σε γκραβούρες του 19ου αιώνα, ενώ ακόμα και σήμερα μπορείς να αντικρίσεις λυγαριές, ροδοδάφνες, πλατάνια, ακόμα και παπύρους.
Ολοκληρώνοντας τη διαδρομή μας και ανοίγοντας δρόμο μέσα από την οργιαστική βλάστηση, φτάνουμε στη «Γέφυρα του Οθωνα», παλαιότερα γνωστή και ως «Γέφυρα της Αναπαύσεως», καθώς ένωνε την Αθήνα με το Νεκροταφείο. Η γέφυρα στέκει ακόμα και σήμερα, ενώ από πάνω της περνάει η Αθανασίου Διάκου. Εδώ υπήρχε η φήμη ότι κατέληγε μια υπόγεια στοά που ξεκινούσε από τα Παλαιά Ανάκτορα (σημερινή Βουλή), έτσι ώστε, σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, ο εκάστοτε βασιλέας να μπορεί να διαφύγει με πλωτό μέσο προς τον Φαληρικό Ορμο μέσω του Ιλισού. Πλέον, βρομιά, γκράφιτι και λάσπες απλώνονται κάτω από τις καμάρες της γέφυρας, ενώ εκεί που υπήρχαν ανοίγματα για να περνάει το νερό, αλλά και οι… επισκέπτες, τώρα ορθώνονται τείχη.
Κάπου εδώ ολοκληρώνεται το οδοιπορικό μας, με μια σκέψη να τριγυρίζει στο μυαλό: Πώς θα ήταν άραγε η Αθήνα, εάν η Πολιτεία δεν είχε καλύψει τους ποταμούς και τα ρέματά της, αξιοποιώντας τα ως πηγές πρασίνου και χώρους αναψυχής, όπως έχει γίνει σε αρκετές πρωτεύουσες της Ευρώπης; Σίγουρα θα μιλούσαμε για μια πιο όμορφη και ανθρώπινη πόλη, αντάξια ενός λαμπερού και ένδοξου παρελθόντος…