Με τη σκέψη ότι πέρασε ένας αιώνας από τη συνθήκη ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας, η οποία πραγματοποιήθηκε το τραγικό 1924, ενώ είχαν προηγηθεί η σφαγή στη Σμύρνη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από τους Νεότουρκους το 1922 και η Γενοκτονία των Ελλήνων το 1919 στην Τραπεζούντα και στη Σαμψούντα του Πόντου, η «Espresso» ξεκίνησε ένα οδοιπορικό στις αλησμόνητες πατρίδες, με πρώτο σταθμό το παραλιακό γραφικό χωριό της Μικράς Ασίας, τα Αλάτσατα.
- Αποστολή Μαρία Ανδρέου
Εκεί μας περίμενε μια μεγάλη έκπληξη. Η Παναγία η Αλατσατιανή, εκκλησία αφιερωμένη στη Θεοτόκο, η οποία δυστυχώς -όπως και χιλιάδες άλλες- έχει γίνει τζαμί! Μπαίνοντας στο εσωτερικό της και τραβώντας τη μεγάλη πράσινη κουρτίνα αποκαλύπτεται ένα μαρμάρινο τέμπλο του 1874, που θεωρείται ένα από τα ωραιότερα σε όλη τη Μικρά Ασία! Η ελληνική λαϊκή τέχνη και η ζωή του Χριστού καθώς και η Ανάστασή Του χαραγμένη πάνω στη λευκή πέτρα, που είχε σμιλεύσει ο μοναδικός Τηνιακός γλύπτης Ιωάννης Χαλεπάς.
Κοιτάω την Ωραία Πύλη του άλλοτε ναού της Παναγίας των Εισοδίων και ξυπόλυτη πατάω τη μοκέτα, αρνούμενη να συνειδητοποιήσω ότι είμαι σε τζαμί. Δίπλα μου απόγονοι μιας ολόκληρης ξεριζωμένης γενιάς κλαίνε αγκαλιασμένοι. Ολα αυτά τα συναισθήματα νιώθει κανείς στην εκκλησία της Παναγίας στα Αλάτσατα. Εκεί με δέος αντικρίζεις ένα πλήθος από τόξα, κολόνες, μαρμάρινες ανθοδέσμες από λουλούδια της μικρασιατικής γης, βυζαντινούς αετούς, εκκλησιαστικά σύμβολα και πολλά άλλα στοιχεία από την ελληνική λαϊκή τέχνη, που στολίζουν κάθε γωνιά της, μα περισσότερο από όλα το λαξευτό μαρμάρινο τέμπλο της. Το εντυπωσιακό τέμπλο του ναού, από τα ωραιότερα στο είδος του, σε ρυθμό νεοκλασικό, φιλοτεχνήθηκε σε τηνιακό μάρμαρο το 1873-1874 από τον Τηνιακό μαρμαρά Ιωάννη Χαλεπά, πατέρα του περίφημου γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά, και στοίχησε εκείνη την εποχή 750 χρυσές λίρες. Οι Χαλεπάδες με το συνεργείο τους είχαν δουλέψει σε πολλές εκκλησίες τις Ερυθραίας και της Ιωνίας, μα δυστυχώς το μόνο άρτια σωζόμενο έργο τους στη Μικρασία είναι το τέμπλο της.
Το 2010 οι τουρκικές Αρχές ανακήρυξαν ιστορικό μνημείο τον ναό της Παναγιάς Αλατσατιανής, ξεκινώντας εργασίες αποκατάστασης και συντήρησής του, και έτσι αναπαλαιώθηκε και το τέμπλο! Πριν φύγω στέκομαι πάνω από την επιγραφή της κεντρικής εισόδου με τη φράση: «Ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου οικοδομήθηκε με άδεια του Καπουδάν Πασά διά του Νικολάου Ηλιάδη» και φτιάχνω στον νου μου εικόνες με τα ουρλιαχτά των Αλατσατιανών από τον ξεριζωμό… Μια κυρία δίπλα μου, απόγονος προσφύγων που διαμένει στη Νέα Σμύρνη, τραγουδούσε: «Στην Παναγιά των Αλατσάτων ορκίσθηκα, να ‘ρθω να προσκυνήσω, το αγιασμένο σώμα σου, στο ιερό από πίσω» και σιωπή είχε πέσει σ’ όλο το τζαμί, ενώ ο χότζας βγήκε να ψάλει την ώρα της προσευχής, στις 5.30 το απόγευμα.
Στον άγιο Βούκολο στη Σμύρνη
Φεύγοντας από τα Αλάτσατα, κατευθύνθηκα προς το χιλιοτραγουδισμένο χωριό των Ελλήνων, το Αϊβαλί, με τα αρχοντικά στην προκυμαία, ενώ συνέχισα προς Κιρκιτζέ, ένα ορεινό καταπράσινο χωριό, από το οποίο καταγόταν η συγγραφέας Διδώ Σωτηρίου. Το δημοτικό σχολείο όπου πήγαινε η συγγραφέας των «Ματωμένων Χωμάτων» έχει γίνει… ρεστοράν, με σπεσιαλιτέ τις πίτες με τυρί και κιμά. Καταλήγω το απόγευμα στη Σμύρνη και την άλλη μέρα το πρωί επισκέπτομαι το ελληνικό προξενείο, το Μουσείο του Κεμάλ, το οποίο στεγάζεται σε ένα παλιό ελληνικό αρχοντικό, από τα λίγα που έχουν απομείνει, και βλέπω το περίφημο ρολόι της Σμύρνης στην πλατεία Κονάκ, εκεί όπου έσυραν το σώμα του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομου οι Τσέτες.
Επισκέπτομαι την άλλοτε μητρόπολη της Σμύρνης, την εκκλησία του αγίου Βούκολου, η οποία πλέον έχει γίνει μουσείο για εκδηλώσεις μουσικές και οι αγιογραφίες έχουν βαφτεί με κίτρινο χρώμα πάνω στους τοίχους. Υπάρχουν, όμως, και κάποιες που έχουν απομείνει, όπως αυτές των Αρχαγγέλων Γαβριήλ και Μιχαήλ, και δάκρυα γεμίζουν τα μάτια μου. Ο άγιος Βουκόλος υπήρξε μεγάλος θαυματουργός διδάσκαλος, που με τη ζωή του φώτιζε και καθοδηγούσε όλους τους χριστιανούς. Το ιερό λείψανό του αρχικά ενταφιάστηκε στο κοιμητήριο της περιοχής και μετά την Καταστροφή μέρη του μεταφέρθηκαν σε μονές και εκκλησίες της Ελλάδας!
Ο ναός, μουσείο πλέον, βρίσκεται στο κέντρο μιας όμορφης και άνετης αυλής, όπου υπάρχουν και άλλα κτίσματα, όπως η ιερατική κατοικία του Αρχιεπισκόπου Σμύρνης, που έχει γίνει πλέον… μουσείο Τύπου. Μέσα στο Μουσείο Τύπου βλέπουμε και ελληνικές εφημερίδες που κυκλοφορούσαν στη Σμύρνη πριν από το 1922. Είναι ο μοναδικός ελληνικός ορθόδοξος ναός στο κέντρο της πόλης (περιοχή Μπασμανέ), που σώθηκε μετά την Καταστροφή. Στις 17 Αυγούστου του 2014 και ύστερα από τις σχετικές άδειες, παραχωρήθηκε στους ορθόδοξους Ρωμιούς της Σμύρνης για να τελέσουν πάλι την πρώτη θεία λειτουργία, έπειτα από 92 χρόνια.
Δίπλα ένα γκρουπ επισκεπτών από την Ελλάδα ακούει τις περιγραφές της ξεναγού και ανατριχιάζω: «Το ξημέρωμα του Σαββάτου 27 Αυγούστου 1922 (9 Σεπτεμβρίου με το Παλαιό Ημερολόγιο) βρήκε τον άγιο Χρυσόστομο Σμύρνης να ιερουργεί στον Μητροπολιτικό Ναό της Αγίας Φωτεινής και να προσπαθεί να εμψυχώσει τα πλήθη των χριστιανών που είχαν κατακλύσει τη μητρόπολη. Αφού προσευχήθηκε γονυπετής μπροστά στον Εσταυρωμένο, απευθύνθηκε προς τους εκκλησιαζομένους και τους είπε: “Η Θεία Πρόνοια δοκιμάζει την πίστη μας και το θάρρος μας και την υπομονή μας την ώρα αυτή. Αλλ’ ο Θεός δεν εγκαταλείπει τους χριστιανούς. Στις τρικυμίες φαίνεται ο καλός ναυτικός και στις δοκιμασίες ο καλός χριστιανός”.
Στις 10 το πρωί της ίδιας ημέρας οι πρώτοι Τσέτες μπήκαν στη Σμύρνη… Μία από τις πρώτες ενέργειες των Τούρκων ήταν να συλλάβουν τον μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο και να του απαγγείλουν την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, γιατί ηγήθηκε της Μικρασιατικής Αμυνας, που στόχος της ήταν η δημιουργία αυτόνομου ελληνικού κράτους στη Μικρά Ασία. Ο Χρυσόστομος παραδόθηκε από το Νουρεντίν Πασά στα χέρια του όχλου για να θανατωθεί, να λιντσαριστεί, χωρίς νόμιμη δίκη. Τον δεσπότη τον τύφλωσαν, του έβγαλαν τα μάτια, και αιμόφυρτο τον έσυραν από τα γένια και τα μαλλιά στα σοκάκια του τουρκομαχαλά, τον ξυλοκοπούσαν, τον έβριζαν και τον πετσόκοβαν. Αξέχαστη παραμένει η στάση του. Στα μαρτύρια που τον υπέβαλαν δεν απαντούσε με φωνές, με παρακλήσεις, με κατάρες. Το πρόσωπό του ήταν κατάχλομο, σκεπασμένο με το αίμα των ματιών του, αλλά το πρόσωπό του το είχε στραμμένο προς τον Ουρανό και διαρκώς κάτι ψιθύριζε, που δεν ακουγόταν από κανένα». Κοιτώ τα σκαλοπάτια από το Μουσείο Τύπου και ξέρω ότι από αυτό το κτίριο, σπίτι του Χρυσόστομου Σμύρνης, τον έβγαλαν και τον έσυραν στον δρόμο και του έγδαραν τις σάρκες… Ο ήλιος χάθηκε από τα μάτια μου και σύννεφα γέμισαν τον ουρανό της Σμύρνης.
Το χωριό ενός «άγιου» δεσπότη
Αφήνοντας τη Σμύρνη, τη μαρτυρική πόλη, παίρνω τον δρόμο για τη Σύλλη, ένα μικρό χωριό κοντά στο Ικόνιο. To 327 μ.Χ. η αγία Ελένη, μητέρα του Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, σταμάτησε στη Σύλλη καθ’ οδόν προς την Ιερουσαλήμ για προσκύνημα, είδε τους λαξευμένους ναούς των πρώτων χριστιανικών εποχών και αποφάσισε να χτίσει έναν ναό στη Σύλλη για τους χριστιανούς αφιερωμένο στον Αρχάγγελο Μιχαήλ. Ο ναός σώζεται μέχρι σήμερα και μάλιστα τον 9ο αιώνα φτιάχτηκε και η ορθόδοξη Μονή Αγίου Χαρίτωνος στη Σύλλη, κοντά στο Ικόνιο. Είναι λαξευμένη σχεδόν εξ ολοκλήρου στους βράχους μίας χαράδρας του όρους του Αγίου Φιλίππου, σήμερα Τεκελί Ντάγ.
Η Σύλλη ήταν ένα από τα λίγα χωριά όπου ομιλούνταν η ελληνική καππαδοκική διάλεκτος -τα καραμνλίδικα- μέχρι το 1922. Κατοικήθηκε από Ελληνες, οι οποίοι ζούσαν εκεί σε ειρηνική συνύπαρξη με τους γειτονικούς Τούρκους του Ικονίου πάνω από 800 χρόνια. Ο λόγος αυτής της ειρηνικής συνύπαρξης ήταν ο σημαντικός φιλόσοφος Τζελαλεντίν Μοχάμεντ Ρουμί, ο οποίος ήταν μάρτυρας ενός θαύματος που συνέβη στο κοντινό ορθόδοξο χριστιανικό μοναστήρι του αγίου Χαρίτωνα. Στην τουρκική γλώσσα το μοναστήρι ονομάζεται πλέον Akmanastir (Λευκό Μοναστήρι). Ο σούφι Τζελαλεντίν Ρουμί έχτισε λοιπόν ένα μικρό τζαμί μέσα στη μονή του Αγίου Χαρίτωνα. Ο ποιητής Τζελαλεντίν Ρουμί έγραφε ελληνικά ποιήματα χρησιμοποιώντας την αραβοτουρκική γραφή, ενώ οι Ελληνες χωρικοί της Σύλλης έγραφαν τουρκικά χρησιμοποιώντας το ελληνικό αλφάβητο. Αυτή η μορφή γραφής εξαπλώθηκε σε όλη την περιοχή και ήταν κοινώς γνωστή ως καραμανλίδικα.
Ο Ρουμί ζήτησε από τους Τούρκους να μην κάνουν ποτέ κακό στους Ελληνες του χωριού, και μάλιστα ανέθεσε στους Ελληνες χωρικούς να καθαρίζουν τον δικό του τάφο. Στις ανταλλαγές πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας όλος ο ελληνικός πληθυσμός στη Σύλλη είχε εγκαταλείψει το χωριό, με την πλειονότητα να βρίσκει καταφύγιο στα Νέα Σίλατα Χαλκιδικής. Μπαίνοντας στην εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ ανατριχιάζεις βλέποντας το ξύλινο τέμπλο και την αγιογραφία της Παναγίας και του Χριστού. Η εκκλησία, οι αγιογραφίες δεν έχουν δείγμα κάποιας καταστροφής. Γιατί όμως; Στη Σύλλη τα οφείλουν όλα αυτά, στον μητροπολίτης Πισιδίας Σωτήριο Τράμπα (1929-2022), μια από τις γλυκιές μορφές της ελληνορθόδοξης Εκκλησίας. Με το πάθος του και τον ζήλο του κατάφερε να αναστηλώσει τον ναό του Ταξιάρχη και να διασώσει τις αγιογραφίες του. Η αγάπη του για τις συντήρηση των εκκλησιών στα βάθη της Ανατολής έγινε σκοπός ζωής.
Η ζωή του ποιμενάρχη
Ο σεβάσμιος ιεράρχης Σωτήριος Τράμπας ήταν άγια μορφή. Να τονίσουμε ότι τον Νοέμβριο του 1975 ο ποιμενάρχης διορίσθηκε προϊστάμενος του Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου Σεούλ και γενικός αρχιερατικός επίτροπος Απω Ανατολής. Εργάστηκε για την αναδιοργάνωση της εκεί ορθόδοξης ιεραποστολής και της ορθόδοξης κοινότητας, και μερίμνησε για την επέκταση της ορθόδοξης ιεραποστολής και σε άλλες περιοχές της Νότιας Κορέας. Μάλιστα το 1993 εξελέγη από την Αγία και Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Πατριαρχείου βοηθός επίσκοπος του μητροπολίτη Νέας Ζηλανδίας. Απεβίωσε στη Σεούλ της Νότιας Κορέας στις 10 Ιουνίου 2022, αφήνοντας ένα μεγάλο έργο σε όλη την Ανατολή.
